Θρησκευτικά

 Ο προ-
βληματισμός, λοιπόν, σχετικά με το τι είναι "σωστό" και τι "λάθος", τι
είναι "καλό" και τι "κακό" στις απόψεις, στις ενέργειες, στη στάση και
στη συμπεριφορά του ανθρώπου είναι ο ηθικός προβληματισμός. 

 Ο πολύς κόσμος
έχει την εντύπωση πως δόγμα είναι ένα αφηρημένο, εγκεφαλικό κι άσχε-
το προς την καθημερινή ζωή αξίωμα, που ο άνθρωπος πρέπει να το δε-
χτεί σαν ιδεολογία. Στην παράδοση της Εκκλησίας, όμως, δόγμα είναι η
καταγραφή αληθειών που της έχουν αποκαλυφθεί και, ταυτόχρονα, η
συμπύκνωση ενός τρόπου ζωής. 

Πνευματικός, δηλαδή, δεν είναι εκείνος
που δίνει έμφαση μόνο στο "μισό" εαυτό του (το πνεύμα) και καταφρονεί
τον άλλο "μισό" (το σώμα), αλλά εκείνος του οποίου ολόκληρη η ύπαρξη
(ψυχή και σώμα, σκέψη και βούληση, επιθυμία και πράξη) διαποτίζεται
από την παρουσία του Αγίου Πνεύματος και απ' αυτό ενισχύεται στον
αγώνα του. 

Η λέξη "συνείδηση" είναι πολύ συνηθισμένη
στην καθημερινή ζωή. Προέρχεται από το ρήμα
σύνοιδα που σημαί-
νει μετέχω στη γνώση κάποιου πράγματος, γνω-
ρίζω, συναισθάνομαι κάτι. 0 όρος "συνείδηση"
χρησιμοποιείται με δύο έννοιες, που βασίζονται μεν στην παραπάνω ση-
μασία, αλλά στη συνέχεια έχουν διαφοροποιηθεί.
Πρώτα απ' όλα, συνείδηση είναι η ικανότητα του ανθρώπου να έχει
επίγνωση της ίδιας του της ύπαρξης και του γύρω του κόσμου, δηλαδή
να γνωρίζει ότι υπάρχει, τι κάνει, πού βρίσκεται. Με την έννοια αυτή,
της ψυχολογικής συνείδησης, χρησιμοποιείται π.χ. η φράση "ο ασθενής
έχει συνείδηση της κατάστασής του".
Δεύτερο, συνείδηση είναι η ικανότητα του ανθρώπου να διακρίνει το
καλό από το κακό και να αξιολογεί τις προθέσεις και τις πράξεις του.
Σύμφωνα με μια πολύ παραστατική μεταφορά, η συνείδηση είναι μια
εσωτερική φωνή που φωλιάζει σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη για να της επι-
σημαίνει το σωστό και το λάθος. "Έχει ήσυχη τη συνείδηση του" ή "τον
ελέγχει η συνείδησή του", είναι συνήθεις φράσεις με τέτοιο νόημα. Όταν,
λοιπόν, η συνείδηση χρησιμοποιείται με αυτή, τη δεύτερη, έννοια, λέγεται
ηθική συνείδηση. 

Είναι χαρακτηριστικός ο όρος που χρησιμοποιεί η Εκκλησία
για να καταγράψει το αποτέλεσμα μιας ειλικρινούς, αυτοκριτικής
εξομολόγησης: συγχώρηση. Αν σκεφτούμε λίγο πάνω στην προέ-
λευση αυτής της λέξης, θα δούμε ότι στην παράδοση της Ορθοδο-
ξίας η Εξομολόγηση δεν είναι δίκη, γι' αυτό και η συγχώρηση δεν
είναι δικαστική απόφαση (έστω και αθωωτική). Συν-χωρούμαι ση-
μαίνει ότι κατορθώνω να παλέψω τον εγωισμό μου και να βρεθώ
πάλι παρέα με όλους τους αδελφούς μου στον ίδιο χώρο, στην Εκ-
κλησία, όπως τα μέλη βρίσκονται όλα στο σώμα. 

Οι
Πατέρες και Ασκητές της, με τον προσωπικό τους πνευματικό αγώνα, δι-
είσδυσαν στα σκοτεινά έγκατα της ανθρώπινης ψυχής και κατέγραψαν 
τις εμπειρίες τους σε συγγράμματα που ξαφνιάζουν σήμερα. Υπογράμμι-
σαν την ανάγκη αλλά και τη δύναμη του ανθρώπου να έρθει σε διάλογο
με τον εσωτερικό του κόσμο, να συναισθανθεί τα αδιέξοδά του και να με-
τανοήσει, δηλαδή να μεταβάλει ριζικά τρόπο σκέψης και ζωής (μετα-νοώ
= μεταβάλλω νουν). Αυτή την πορεία διακονεί το μυστήριο της Εξομολό-
γησης. Στην Εξομολόγηση ο ίδιος ο άνθρωπος "ψάχνεται" και "ανοίγε-
ται" - δεν "ανακρίνεται"

Οι Πατέρες της Εκκλησίας επισημαίνουν ότι τρία κίνητρα ωθούν τους
ανθρώπους στη σχέση τους με το Θεό, ο φόβος, ο μισθός και η αγάπη,
που αντιστοιχούν σε τρεις ανθρώπινους τύπους, στο δούλο, το μισθωτό
και τον ελεύθερο ή υιό.
Ο "δούλος" (με την έννοια που είχε ο όρος στην αρχαιότητα) προσπα-
θεί να τηρεί τις εντολές του Θεού, για να αποφύγει την τιμωρία που πι-
στεύει πως επισύρει η παράβασή τους. Βασικό κίνητρο του είναι ο φόβος
της κόλασης. Η βαθμίδα αυτή μόνο ως πρώτο σκαλοπάτι μπορεί να κα-
τανοηθεί. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να επαναπαύεται κανείς θεω-
ρώντας την ως υγιή σχέση.
Στην επόμενη βαθμίδα ο άνθρωπος ενεργεί επειδή προσβλέπει στην
ανταπόδοση, στο "μισθό" που θα λάβει από το Θεό. Και τούτη η βαθμίδα,
μολονότι ελευθερώνεται από τον βραχνά του φόβου, δεν φανερώνει πλή-
ρη ωριμότητα, διότι θεμελιώνει μια "λογιστική" και υπαλληλική σχέση με
το Θεό. Και στις δυο αυτές βαθμίδες το πρόσωπο του Θεού παραμορφώ-
νεται. Ο "δούλος" έχει μπροστά στα μάτια του ένα Θεό δικαστή κι εκδι-
κητικό, κι ο "μισθωτός" ένα Θεό ταμία.
Η κατεξοχήν βαθμίδα ωριμότητας είναι αυτή που κίνητρο έχει την
αγάπη. Ο άνθρωπος εδώ ενεργεί σαν ελεύθερος κι όχι σαν δούλος, σαν
γιος κι όχι σαν υπάλληλος. Ανοίγεται στον απέναντι (είτε αυτός είναι ο
Θεός είτε ο συνάνθρωπος) επειδή βρίσκει νόημα σ' αυτό το άνοιγμα και
το θέλει ελεύθερα και συνειδητά. Κι ο Θεός, επί τέλους, βιώνεται ως φί-
λος κι ως πατέρας. 

Είναι εντυπωσιακό ότι πολλοί Πατέρες επιση-
μαίνουν ένα μεγάλο κίνδυνο σχετικά με την ελε-
ημοσύνη. Φοβούνται μήπως γίνει άλλοθι της
κοινωνικής αδικίας. "Ποιο το όφελος", λέει ο
άγιος Γρηγόριος Νύσσης (4ο αιώνα), "αν δημι-
ουργείς πολλούς φτωχούς με την εκμετάλλευση και κατόπιν ανακουφί-
ζεις έναν με την ελεημοσύνη; Αν δεν υπήρχε το πλήθος των εκμεταλλευ-
τών, δε θα υπήρχε ούτε το πλήθος των εξαθλιωμένων" Γι' αυτό - για
να μη χρησιμοποιείται δηλαδή η Εκκλησία ως προκάλυμμα του κατεστη-
μένου - πολλά εκκλησιαστικά κείμενα απαγορεύουν στους ποιμένες των
εκκλησιών να δέχονται δωρεές εκμεταλλευτών2
.
Για την Εκκλησία η οικογένεια καλείται να δο-
μηθεί πάνω σε δυο θεμελιώδεις άξονες:
1. Στην αγαπητική συνύπαρξη. Η οικογένεια δεν
αποτελεί συμφεροντολογικό συνεταιρισμό ούτε άθροισμα ατομικισμών.
Για να μιλάμε πραγματικά για οικογένεια δεν αρκεί η συστέγαση ορισμέ-
νων ατόμων. Συστέγαση έχουμε και αλλού, π.χ. σε ένα στρατόπεδο συ-
γκέντρωσης, αλλά αυτό απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί οικογέ-
νεια! Η οικογένεια (οφείλει να) είναι ουσιαστική συνύπαρξη, δηλαδή
αγαπητική μετοχή από κοινού σε όλα τα γεγονότα της ζωής - στη γέννηση
ενός νέου μέλους της και στον θάνατο άλλου, στις χαρές του ενός και
στις οδύνες του άλλου, κ.ο.κ.
2. Στη μοναδικότητα του κάθε προσώπου. Στη συνύπαρξη που προα-
ναφέραμε, κανένα μέλος (είτε μεγάλο είτε μικρό σε ηλικία) δεν απορρο-
φάται σε μια απρόσωπη μάζα, ούτε ζει στη σκιά άλλου. Η οικογένεια εί-ναι το εργαστήρι όπου η προσωπικότητα του καθενός, μοναδική κι ανε-
πανάληπτη, αναδεικνύεται και καλλιεργείται με αγάπη, σεβασμό και
αμοιβαιότητα.
Για την Εκκλησία, η νομική και βιολογική συγκρότηση της οικογένει-
ας δε σημαίνει αυτομάτως λειτουργία της αληθινά ως οικογένειας. Αυτή
η λειτουργία είναι κάτι που πρέπει να επιτευχθεί με άσκηση και υπευθυ-
νότητα (γι' αυτό, άλλωστε, αποκαλέσαμε την οικογένεια "πείραμα"). Η
οικογένεια, με δυο λόγια, είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια υποδιαί-
ρεση του κοινωνικού συνόλου, ή από μια μονάδα κατανάλωσης. Είναι ο 
χώρος ενός θαυμαστού πειράματος: της εφαρμοσμένης αγάπης και ελευ-
θερίας, που είναι ουσιώδη χαρακτηριστικά της ίδιας της Εκκλησίας. 

Βιοηθική λέγεται η έρευ-
να των ηθικών προβλημάτων που σχετίζονται με τις εφαρμογές της βιο-
λογίας στην καθημερινή ζωή μας. 

Με τρία κριτήρια της χριστιανικής ηθικής, μετρούμε το καλό και το
κακό. Αυτά είναι: η αλήθεια, η αγάπη και η ελευθερία. 

 Ο κίνδυνος να δημιουργηθούν ανθρώπινα όντα με
επιλογή γενετική, για να δημιουργηθεί η ανώτερη "ράτσα" (κάτι αντίστοι-
χο με την "αρία" φυλή). Αυτό μπορεί να αποβεί καταστρεπτικό για το αν-
θρώπινο γένος, καθώς δεν είναι γνωστό αν μια τέτοια στην ουσία τεχνική
μετάλλαξη θα κάνει πιο ευάλωτο το ανθρώπινο είδος στις αρρώστιες.
Δεύτερον, η ατομική εφαρμογή της βιοτεχνολογίας σε ειδικές περιπτώ-
σεις (π.χ. τεχνητή γονιμοποίηση) δεν επιτρέπεται, όταν δε γίνεται με τη
σύμφωνη γνώμη και την απολύτως ελεύθερη συγκατάθεση του προσώπου
που θίγεται από αυτήν τη βιολογική παρέμβαση στην ιδιωτική του ζωή. Η 
δυνατότητα του ανθρώπινου προσώπου να επιλέγει εκούσια, συνειδητά
και ελεύθερα, είναι ο απαράβατος όρος που η χριστιανική ηθική απαιτεί
να τηρείται σε περιπτώσεις πρόληψης ή θεραπείας ανίατων νοσημάτων
και ανατομικών δυσπλασιών, καθώς επίσης αδυναμίας τεκνογονίας. Πα-
ράλληλα, όμως, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και τρίτα πρόσωπα που
εμπλέκονται σε μια βιοϊατρική διαδικασία, όπως τα παιδιά που πρόκειται
να γεννηθούν. Ένα καίριο ερώτημα π.χ. είναι: κατά πόσον η απόφαση
ενός υπερήλικου ζευγαριού να φέρει στον κόσμο ένα παιδί με τεχνητή γο-
νιμοποίηση αποτελεί αθώο δικαίωμά τους ή -αντίθετα- εκδήλωση εγωι-
σμού. Σε μια τέτοια περίπτωση πρέπει να τεθεί το ερώτημα: Είναι λιγότε-
ρο σημαντικό να προχωρήσει ένα άτεκνο ζευγάρι στην υιοθεσία ενός δυ-
στυχισμένου παιδιού, που για ποικίλους λόγους είναι ορφανό, από το να
προχωρήσει με κάθε μέσο στην απόκτηση απογόνων "εξ αίματος"; Γενική
αρχή, πάντως, πρέπει να είναι ότι η ιατρική εφαρμογή της βιολογίας δεν
μπορεί να πλήττει την αλήθεια, την ελευθερία και την ανθρωπιά του αν-
θρώπου, δηλαδή την επίγεια εικόνα του Θεού. 

Σε κάθε περίπτωση, σαν "δολοφονία" ή σαν "αυτοκτονία", η ευθανα-
σία σημαίνει την αφαίρεση ανθρώπινης ζωής. Η ευθανασία επομένως εί-
ναι πράξη που είναι αντίθετη με τη διδασκαλία της Εκκλησίας, γι' αυτό η
Εκκλησία είναι αντίθετη τόσο στην ενεργητική ευθανασία (χορήγηση θα-
νατηφόρου μέσου, διακοπή μηχανημάτων υποστήριξης) όσο και στην πα-
θητική ευθανασία (μη παροχή μηχανικής υποστήριξης). 

Η διαφορά ανάμεσα στην αυτοκτονία και την αυτοθυσία βρίσκεται
στα κίνητρα. Όταν τα κίνητρα είναι ιδιοτελή, έχουμε αυτοκτονία, ενώ
όταν τα κίνητρα είναι ανιδιοτελή και η πράξη προκαλείται από αγάπη
προς το συνάνθρωπο ή για να αποφευχθούν καταστάσεις βιασμού της
ανθρώπινης ελευθερίας και αξιοπρέπειας έχουμε αυτοθυσία.