Umsögn um þingsályktunartillögu um forvirkar rannsóknir

umsogn.tex

\documentclass[a4paper,12pt]{article}

\usepackage[english,icelandic]{babel}

\usepackage{fontspec}
\usepackage{xunicode}
\usepackage{xltxtra}

\defaultfontfeatures{Mapping=tex-text}
\setmainfont{Gentium Plus}
\setsansfont[Scale=MatchLowercase]{Andika}
\setmonofont[Scale=MatchLowercase]{Inconsolata}

\usepackage{color,graphicx}
\usepackage[colorlinks]{hyperref}

\author{Herbert Snorrason og Smári McCarthy}
\title{Umsögn um tillögu til þingsályktunar um forvirkar rannsóknarheimildir lögreglu}

\newcommand{\cithack}[1]{\hspace{1em}\parbox{\textwidth-1em}{\hspace{-1em}#1}}

\begin{document}
\pagestyle{empty}

{\noindent Nefndasvið Alþingis\hspace{\stretch{1}}Herbert Snorrason o.fl.\\
Austurstræti 8-10\hspace{\stretch{1}}Aðalstræti 33\\
150 Reykjavík\hspace{\stretch{1}}400 Ísafjörður}

\smallskip

\begin{flushright}
  Herbert Snorrason, Smári McCarthy og Guðmundur D.~Haraldsson\\
  Ísafirði og Reykjavík, 17.~nóvember, 2011.
\end{flushright}

\smallskip

Eftirfarandi er umsögn um tillögu til þingsályktunar um forvirkar
rannsóknarheimildir lögreglu, 26.~þingmál.

\smallskip

Undirritaðir leggjast alfarið gegn því að veittar verði heimildir til
forvirkrar rannsóknar, á grundvelli friðhelgi einkalífsins og
meðalhófsreglu. Reynsla af forvirkum rannsóknum erlendis hefur sýnt
ótvírætt að erfitt, ef ekki útilokað, er að fylgjast nægilega með
beitingu þeirra til að þær ógni ekki borgaralegum réttindum langt út
fyrir þau mörk sem ætlast er til af löggjafanum.

\bigskip

Forvirkar rannsóknarheimildir eru þekktar víða. Þær eru jafnan veittar
sérstökum stofnunum eða sérhæfðum örmum stofnana. Almennt er slíkum
heimildum deilt niður í tvo grófa flokka, annan sem snýr að rannsóknum
innanlands og hinsvegar rannsóknum sem snúa að erlendum ógnum. Í
nágrannalöndum okkar er í fyrri flokknum helst að nefna PET í
Danmörku, Säpo í Svíþjóð og PST í Noregi. Einnig er FBI í
Bandaríkjunum gott dæmi um rannsóknarlögreglu með heimildir til
forvirkra rannsókna. Í síðari flokknum má nefna stofnanir á borð við
CIA í Bandaríkjunum og SIS í Bretlandi. Slíkar borgaralegar stofnanir
er almennt séð ekki að finna á Norðurlöndum, en eru þó stundum til
innan varnarmálaráðuneyta. Ekki hefur komið til umræðu að veita
sambærilegar heimildir hérlendis. Yfirlýst markmið þessara stofnana er
iðulega að koma í veg fyrir alvarlega glæpi eða ógnir við
stjórnskipulag viðkomandi ríkja. Athygli vekur að
þingsályktunartillagan nefnir aðeins skipulagða glæpastarfsemi, en í
greinargerð er ítrekað minnst á aðgerðir gegn hryðjuverkum. Í öllum
nágrannalöndum okkar er rannsókn skipulagðrar glæpastarfsemi
stjórnskipulega ótengd hryðjuverkamálum. Ennfremur hafa þær stofnanir
sem eiga að fylgjast með hryðjuverkum verið staðnar að grófum brotum á
þeim reglum sem um þær gilda, bæði á Norður\-löndum og annars staðar.

Skýrsla Church-nefndarinnar í Bandaríkjunum afhjúpaði lögbrot og
vanvirðingu við borgararéttindi í rannsóknarlögreglu
alríkisstjórnarinnar þar í landi.\footnote{
  Formlegt heiti nefndarinnar var
  {\selectlanguage{english}United States Senate Select Committee to
    Study Governmental Operations with Respect to Intelligence
    Activities}. Formaður hennar var Frank Church, og var nefndin
  jafnan kennd við hann. Nefndin skilaði skýrslu í fjórtán hlutum á
  árunum 1975-6.} Var í kjölfarið komið upp formlegu eftirlitskerfi á
borð við það sem lagt er til að hafi yfirumsjón með forvirkum
rannsóknum íslensku lögreglunnar. Upplýsingar í fórum Electronic
Frontier Foundation, samtaka sem sérhæfa sig í vernd borgara\-réttinda
í stafrænu samhengi, sýna að þetta eftirlitskerfi hefur verið gert svo
gott sem óvirkt, og gegnir engan veginn því hlutverki að vernda
réttindi þegna gegn reglu- og lögbrotum þeirra sem fara með forvirkar
rannsóknarheimildir.

Svipað mál kom upp í Danmörku, þar sem upp komst um brot af hálfu PET
árið 1998. Í kjölfarið var skipuð rannsóknarnefnd sem skilaði
umfangsmikilli skýrslu árið 2009. Í þeirri skýrslu komu enn og aftur
fram ótvíræð og gróf brot. Í öllum tilvikum er um að ræða eftirlit með
einstaklingum án þess að fyrir hendi væri rökstuddur grunur um aðild
að lögbroti -- hvorki tilteknu lögbroti sem rannsókn stóð yfir á, né
heldur að viðkomandi einstaklingar hyggðust brjóta lög. Hér er um að
ræða þá lögregludeild sem hefur að hlutverki að rannsaka og berjast
gegn hryðjuverkum; hlutverk sem nefnt er í greinargerð sem hluti af
því sem forvirkar rannsóknarheimildir til handa íslenskri lögreglu
eiga að gefa. Í ljósi þess hvernig yfirvöld brugðust við mótmælum í
byrjun árs 2009 verður að gera ráð fyrir því að beiting forvirkra
rannsóknarheimilda í pólitískum tilgangi sé ekki með öllu útilokuð.

Það er heldur ekki svo að ekki hafi komið fyrir í íslenskri sögu að
forvirkum rannsóknum hafi verið beitt í pólitísku skyni -- í
heimildarleysi, en með dómsúrskurðum í nokkrum tilvikum gegn
stjórnmála- og blaðamönnum. Þessi saga kom á yfirborðið fyrir nokkrum
árum. Tilefnið var rannsóknarvinna Guðna Th. Jóhannessonar,
sagnfræðings, sem hafði komist á snoðir um að í erlendum skjalasöfnum
var að finna vísanir í eftirlitsstarfsemi íslensku lögreglunnar með
kommúnistum og öðrum ,,undirróðursmönnum'', og spjaldskrá yfir þá sem
haldin væri. Þór Whitehead, einnig sagnfræðingur, skrifaði grein um
málið í tímaritið \emph{Þjóðmál}, þar sem því var lýst að þessi
spjaldskrá hefði verið brennd í kyrrþey. Guðni gaf svo út bók,
\emph{Óvinir ríkisins}, sem fjallaði meðal annars um símhleranir
lögreglu í tengslum við hugsanlegar mótmælaaðgerðir. Í tengslum við
þetta komu fram kröfur úr ýmsum áttum um nákvæma úttekt á því hvernig
lögreglan hefði staðið að þessari vinnu. Enn bólar ekkert á þeirri
úttekt.

Þó takmarkaðar upplýsingar sé að fá um hegðun þessara stofnana á tímum
kalda stríðsins -- og litlar sem engar um sambærilega starfsemi
hérlendis -- er það hrein hátíð miðað við það að ætla sér að finna
upplýsingar um nýlega starfsemi þeirra. Í Bandaríkjunum hafa
baráttufélög fyrir borgararéttindum, á borð við ACLU (American Civil
Liberties Union) og EFF (Electronic Frontier Foundation) lagt mikið á
sig til að afla upplýsinga um það hvernig forvirkar rannsóknir fara
fram og hversu títt það sé að brotið sé gegn ríkjandi
lagaumhverfi. Hefur margítrekað þurft að ráðast í kostnaðarsamar
lögsóknir til að afla þeirra upplýsinga, sem þó eru \emph{ekki}
undanskildar upplýsingalögum á grundvelli þjóðaröryggis.
Upplýsingar um athæfi stofnana á Norðurlöndum liggja ekki fyrir á
síðustu tveimur áratugum eða svo, eftir því sem komist verður næst, en í Bandaríkjunum eru ríkar
vísbendingar til þess að borgararéttindi séu enn kerfisbundið brotin á grófan hátt,
meðal annars með víðtæku sjálfvirku eftirliti. Í Bretlandi kom t.d.~nýverið
í ljós að lögregludeildir hefðu fest kaup á búnaði sem ruglar farsíma
og gefur færi á að fylgjast með allri farsímanotkun á talsverðu
svæði. Metropolitan Police Service, sem starfar í meginhluta London,
hefur neitað að gefa nokkuð upp um notkun þessa búnaðar eða í hvers
konar aðstæðum til standi að nota hann.

Sjálfvirkt eftirlit og upplýsingaskráning er þó ekki óþekkt á Íslandi:
Hér eru nú gildandi lög um gagnageymd, þar sem ,,í þágu
rannsókna sakamála og almannaöryggis'' skal geyma tilteknar
upplýsingar um öll fjarskipti -- þar á meðal tölvutengingar yfir
internetið. Erfitt er að sjá að þessum gögnum verði haldið frá
forvirkum rannsóknum, enda eru rökin fyrir því að þær verði innleiddar
í lög að þær séu í þágu almannaöryggis. Allt bendir til þess að þessar
skrár séu nær undantekningarlaust gagnslausar við rannsóknir sakamála, 
en tilvist þeirra ógnar persónuvernd verulega: Samkvæmt greiningu   
European Digital Rights er meðalmaður í Evrópu skráður vegna gagnageymdar um
225 sinnum á dag, meðan þessi gögn voru nýtt við rannsóknir á innan við
0.002\% sakamála í Þýskalandi, þar sem álíka gagnageymd var viðhöfð 
þar til henni var hnekkt á grundvelli persónuverndar- og meðalhófsákvæða 
þýsku stjórnarskránnar.  

\bigskip

Í stað þess að veita forvirkar rannsóknarheimildir almennt mætti
endurskoða þær kröfur sem gerðar eru í því sem snýr að rannsóknum á
skipulagðri glæpa\-starf\-semi. Rökstuddur grunur getur til dæmis
falist í upplýsingum frá afhjúpendum. Þannig væri
eðlilegra skref að afhjúpendum væri veitt sú vernd sem þurfa þykir
til að óhætt sé fyrir þá að stíga fram með upplýsingar um
glæp\-sam\-lega starfsemi.

Fari svo að forvirkar rannsóknarheimildir verði veittar teljum við að
rétt sé að setja ákveðin ströng skilyrði um undirbúning þess:

\begin{itemize}
\item Það er algjör lágmarkskrafa að fram fari úttekt á sögu
  sambærilegra aðgerða á Íslandi, enda erfitt að gera sér grein fyrir
  því hverskonar eftirlit og stjórnun sé nauðsynleg án þess að fyrir
  liggi hvernig brot séu líklegust.

\item  Einnig ætti sjálfstæður aðili, óháður lögreglu, að gera greiningu á
  umfangi og eðli þeirrar starfsemi sem hugsað er að forvirkar
  rannsóknarheimildir nái til. Þær upplýsingar sem nú liggja fyrir
  koma frá einstökum hagsmunaaðila, og byggir á afar ónákvæmri
  tölfræði.

\item  Loks er nauðsynlegt að samræmi sé í reglum um forvirkar rannsóknir
  og öðrum rannsóknum, sérstaklega þegar um er að ræða eftirlit með
  einstaklingum án þeirra vitundar; m.a.~símhleranir, upplýsingar
  leiddar af gagnageymd og vöktun. Samantekt á gildandi reglum á þessu
  sviði ætti að vera gerð, og ekki verður séð tilefni til annars en að
  hún verði opinber.
\end{itemize}

Þessu til viðbótar er eðlilegt að heimildir til forvirks eftirlits
verði háð sérlega ströngum skilmálum. Hér má nefna nokkra möguleika.
Við leggjum til að slíkar rannsóknir fari einungis fram með
dómsúrskurði, að dómsúrskurður gildi aðeins í afar afmarkaðan tíma, og
að ekki sé heimilt að framlengja forvirka rannsókn án takmarka. Einnig
er eðlilegt að ákvæði verði sett sem tryggja að viðföngum slíkrar
rannsóknar sé gert kunnugt um hana að henni lokinni. Til að draga úr
líkum á því að slíkum rannsóknum sé misbeitt í pólitískum tilgangi
leggjum við til að sérstakri þingnefnd verði gefið það hlutverk að
fylgjast með starfsemi þeirra lögregludeilda sem fái heimildir af
þessu tagi, og að meðlimum hennar verði kleift að nálgast upplýsingar
um allar rannsóknir sem í gangi eru. Þingnefnd þessari sé ennfremur
gert að skila skýrslu um árangur af rannsóknarvinnu sem undir hana
heyri árlega. Að lokum teljum við nauðsynlegt að sett verði skýr
refsiákvæði sem gildi um þá sem heimili eða láti framkvæma rannsóknir
án þess að uppfylla þær kröfur sem gerðar eru.

\bigskip

Þegar málefni sem snúa að heimildum til eftirlits á borgurum eru
skoðuð, hvort sem þau eru stafræn eða hliðræn, ætti alltaf að gæta
meðalhófs og opna hvergi á þann möguleika að almennar og stórtækar
eftirlitsaðgerðir verði venjan. Besta leiðin til að tryggja að svo
verði ekki er að útiloka sem flest eftirlit. Við teljum í ljósi
ofanfarandi að réttast sé að veita \emph{ekki} heimildir til forvirkra
rannsókna. Verði það engu að síður gert teljum við nauðsynlegt að
ítrustu varkárni verði beitt við smíði regluverks sem um þær gildi og
þess gætt í hvívetna að takmarkað rúm sé til misnotkunar.

\vspace{\stretch{1}}
\noindent Virðingarfyllst,\\
\hspace*{1em}Herbert Snorrason -- [email protected]\\
\hspace*{1em}Smári McCarthy -- [email protected]\\
\hspace*{1em}Guðmundur D.~Haraldsson -- [email protected]
\vspace{\stretch{1}}

\end{document}